1. Đặc điểm thực vật
- Cây dây leo, thân nhẵn, hơi có cạnh và viền cạnh có màu đỏ.
- Lá đơn mọc so le hay mọc đối hình tim dài, đầu nhọn, nhẵn, dài 8 – 10 cm, rộng 6 – 8 cm, gân lá 5 – 7, cuống lá dài 1,5 – 3,5 cm.
- Cụm hoa mọc thành chùm ở kẽ lá gồm nhiều hoa nhỏ, màu vàng, hoa đực và hoa cái khác gốc, cụm hoa đực dài 40 cm, cụm hoa cái cong dài 20 cm, bao hoa có 6 phiến dài bằng nhau, có 6 nhị.
- Củ hình thành từ chùm rễ tia củ, hình trụ và có khía ở phía dưới, chiều dài củ 30 – 50 cm.
2. Giá trị làm thuốc
- Bộ phận sử dụng: Bộ phận dùng là rễ củ.
- Công dụng: Trong y học cổ truyền hoài sơn được coi là một vị thuốc bổ, chữa tỳ vị hư nhược, ăn uống kém tiêu, chữa suy dinh dưỡng cho trẻ em, viêm ruột kinh niên, tiêu chảy lâu ngày không khỏi, phế hư ho hen, bệnh tiểu đường, di tinh, mộng tinh, hoạt tinh, di niệu, thận suy, mỏi lưng đi tiểu nhiều, bạch đới, chóng mặt, hoa mắt, ra mồ hôi trộm.
Ngày dùng từ 10g - 20g, dạng thuốc sắc hay thuốc bột.
3. Kỹ thuật trồng trọt
3.1. Chọn vùng trồng
Hoài sơn có thể trồng ở miền núi, trung du và đồng bằng. Đất trồng cần màu mỡ, đất nhiều mùn, tầng canh tác dày 20 – 30 cm trở lên.
Chọn vùng trồng đất phù sa ven sông, đất cát pha và đất thịt nhẹ, pH 6,6 – 7,5. Không nên trồng ở đất thịt nặng, úng nước. Có thể trồng nơi có độ cao từ 100 – 800m so với mực nước biển. Nhiệt độ thích hợp 20 oC – 35oC, độ ẩm 80 – 95%.
3.2. Giống và kỹ thuật làm giống
Phương pháp nhân giống vô tính cho hệ số nhân giống cao nhất do đó trong thực tế người dân nên sử dụng phương pháp này. Kỹ thuật làm giống: Rễ củ hoặc củ dái mọc trên thân đều được sử dụng để làm giống. Khi thu hoạch, chọn củ có kích thước trung bình, vỏ nhẵn màu sáng, thẳng, không sâu bệnh để làm giống. Tốt nhất là dùng đoạn đầu rễ, nhưng cũng có thể sử dụng cả phần dưới (toàn bộ rễ củ) cắt thành những đoạn dài 5 – 6 cm chấm vôi hoặc tro ngay, để khô sau đó trồng ngay hoặc có thể đem ủ vào cát ẩm khi lên mầm đem trồng.
Cách ủ mầm: Rải cát dày 2 – 3 cm xếp một lớp củ giống rồi phủ lên một lớp cát. Có thể xếp 2 – 3 lớp như vậy. Sau 7 – 10 ngày các đoạn rễ củ sẽ nảy mầm và đem trồng. Các đoạn đầu rễ nảy mầm nhanh hơn, nên xếp riêng để tránh gẫy mầm.
3.3. Thời vụ trồng
Hoài sơn trồng tốt nhất sau Tết âm lịch.
3.4. Kỹ thuật làm đất
- Đất được cày bừa kỹ, nhặt sạch cỏ dại, có thể khử trùng đất bằng vôi bột 130kg/ha.
- Lên luống cao 30 cm, mặt luống rộng 50 – 60 cm. Bổ hốc 2 hàng so le và bón lót phân theo hốc.
3.5. Mật độ, khoảng cách trồng
Trồng thâm canh:
- Mật độ trồng: 110.000 cây/ha.
- Khoảng cách trồng: 30 x 30 cm.
Trồng xen canh với cây trồng khác hoặc cây lâm nghiệp, ven rừng: 300 -500 cây/ha.
3.6. Phân bón và kỹ thuật bón phân
Thời kỳ bón: Bón lót: trước khi trồng, đầu Xuân.
Bón thúc đợt 1: Sau trồng 3 tháng.
Bón thúc đợt 2: Sau trồng 6 tháng.
Lượng phân bón/ ha: Bón lót 1 tấn phân chuồng u hoai, 30kg phân Ure, 100kg phân Supe lân, 50kg Kali Clorua và 30 kg NPK Đầu Trâu 13:13:13; Bón thúc 30kg phân Ure, 30kg Kali Clorua và 35 kg NPK Đầu Trâu 13:13:13.
3.7. Kỹ thuật trồng và chăm sóc
Cây giống đủ tiêu chuẩn trồng ra ruộng, tưới và giữ đủ ẩm cho đến khi chồi xanh. Sau khi trồng 15 – 20 ngày làm giàn cho cây. Giàn leo có thể làm kiểu mái nhà hoặc giàn thẳng. Cho dây Hoài sơn leo càng cao thì củ càng phát triển.
Vun xới làm cỏ sau khi trồng cây 1 tháng, ruộng luôn đảm bảo sạch cỏ dại, khi mưa xuống tháo nước kịp thời không để ngập úng. Làm cỏ kết hợp bón phân.
3.8. Phòng trừ sâu bệnh
Cây Hoài sơn ít bị sâu bệnh hại. Có thể có xuất hiện rệp, bọ xít nhưng về cơ bản không ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường và năng suất của cây.
Cây rất dễ bị thối củ nếu ruộng trồng bị thấp và đất quá ẩm. Đề phòng thối củ bằng cách chọn ruộng cao, quản lý lượng nước tưới vừa phải và thoát nước kịp thời khi mưa lớn.
3.9. Thu hoạch, sơ chế và bảo quản
Thu hoạch: Hoài sơn thu hoạch vào tháng 11 - 12 trong năm, khi cây tàn lụi tiến hành thu hoạch, cắt bỏ phần thân lá và đào lấy rễ củ. Cắt đầu rễ làm giống, phần còn lại đem chế biến. Tỷ lệ khô tươi khoảng 1:4, năng suất trung bình đạt 3 – 5 tấn củ khô.
Sơ chế: Đào lấy củ già rửa sạch gọt vỏ ngâm nước phèn chua để loại bỏ chất nhớt (10g phèn chua/1 lít nước) trong khoảng 2 – 4 giờ, vớt ra rửa sạch, cho vào lò sấy lưu huỳnh đến khi củ mềm. Phơi hay sấy cho se. Tiếp tục sấy lưu huỳnh 20 giờ. Phơi hoặc sấy ở nhiệt độ 50oC - 60oC đến khi độ ẩm không quá 12% là được.
Bảo quản: Để nơi khô ráo, tránh sâu, mốc, mọt.
3.10. Hiệu quả kinh tế
Với mật độ trồng dưới tán rừng thưa thưa sinh hoặc rừng trồng từ 3000 – 5000 gốc/ ha. Sau 1 năm cho thu hoạch ít nhất 2kg củ/ gốc, sản lượng dự kiến khoảng 7 - 10 tấn/ ha, giá bình quân 15.000/kg sẽ cho thu nhập từ 100 – 150 triệu/ ha.
Hoài Sơn thường leo cao, leo càng cao, củ càng dài và lớn. Khi lá cành khô thì thu hoạch
Củ Hoài Sơn đâm thẳng và sâu trong đất. Khi trồng thâm canh có thể dùng máy đào đất
Những củ thẳng và được đào nguyên củ thường được xếp vào sản phẩm loại 1
