Nghiên cứu của Trung tâm Môi trường và Tài nguyên sinh học (CEBR) “Đánh giá thực trạng sản xuất cà phê Arabica và tính sẵn sàng thực hiện trách nhiệm giải trình EUDR tại các hộ sản xuất cà phê tại Việt Nam” trên 263 hộ gia đình trồng cà phê, 84 cán bộ chuyên môn quản lý huyện, xã; sở, ban, ngành cấp huyện, tỉnh Nghệ An và Lâm Đồng dựa trên Bộ tiêu chí (4 nhóm tiêu chuẩn, 7 tiêu chí, 28 chỉ số), đánh giá mức độ đáp ứng EUDR do Trung tâm Phát triển Nông thôn Bền vững (SRD) phát triển thông qua tài trợ của dự án “Thúc đẩy quản trị rừng và Thương mại gỗ bền vững thông qua Hiệp định thương mại tự do Việt Nam -EU (EVFTA)” và dự án “Quản trị rừng, thị trường và khí hậu (FGMC)”. Trong đó, i) Nhóm tiêu chuẩn về TÍNH HỢP PHÁP VÀ SỰ TUÂN THỦ MÔI TRƯỜNG (3 tiêu chí và 15 chỉ số); ii) Nhóm tiêu chuẩn về MẤT, SUY THOÁI RỪNG (2 tiêu chí và 5 chỉ số); iii) Nhóm tiêu chuẩn về YÊU CẦU THÔNG TIN VỊ TRÍ KHU VỰC (1 tiêu chí và 5 chỉ số); (iv) Nhóm tiêu chuẩn về ĐÁNH GIÁ RỦI RO VÀ CÁC GIẢI PHÁP GIẢM THIỂU (1 tiêu chí và 3 chỉ số). Hoạt động nghiên cứu là cần thiết để chuẩn bị tinh thần cho việc triển khai thực hiện trách nhiệm giải trình EUDR trong giai đoạn đưa vào thực hiện, chủ động thích ứng, đáp ứng đủ các điều kiện của EUDR và tiến mạnh hơn vào thị trường châu Âu.
Mức độ đáp ứng của 28 tiêu chí trong Bộ chỉ số thông tin thực hiện trách nhiệm giải trình EUDR được chia theo các thang sau đây:
- Tỷ lệ đáp ứng ≤ 20%, thì xếp mức độ đáp ứng: Rất thấp;
- 20% < Tỷ lệ đáp ứng ≤ 40%, thì thì xếp mức độ đáp ứng: Thấp;
- 40% < Tỷ lệ đáp ứng ≤ 60%, thì thì xếp mức độ đáp ứng: Trung bình;
- 60% < Tỷ lệ đáp ứng ≤ 80%, thì thì xếp mức độ đáp ứng: Cao;
- 80% < Tỷ lệ đáp ứng ≤ 100%, thì thì xếp mức độ đáp ứng: Rất cao;
Chuyên gia khảo sát, đánh giá hiện trạng, mức độ đáp ứng EUDR
của các hộ gia đình trồng cà phê tại Lâm Đồng
Dựa trên mức độ phân loại mức độ đáp ứng, kết quả đánh giá trên các hộ gia đình trồng cà phê Arabica ở Lâm Đồng và Nghệ An cho thấy:
Về mức độ đáp ứng “Rất thấp” có 5 tiêu chí là “Số hộ có đầy đủ giấy tờ hợp lệ liên quan đến quyền sử dụng đất cho một số thửa đất”, “HGĐ sử dụng thuốc BVTV có nguồn gốc sinh học”, “HGĐ có đất canh tác cà phê theo mô hình NLKH”, “HGĐ áp dụng công nghệ theo dõi vị trí canh tác”, “Nhận thức của HGĐ về rủi ro phá rừng và suy thoái môi trường”. Đây là điểm yếu nhất cần khắc phục trong thời gian tới của các địa phương, nhất là ở Lâm Đồng, cụ thể là huyện Lạc Dương, nơi có lượng lớn cà phê được xuất khẩu vào thị trường EU, mà chủ yếu là cà phê Arabica. Các vấn đề về quyền hợp pháp sử dụng đất đai cần được chính quyền địa phương giải quyết sớm, cấp giấy chứng nhận hoặc hoàn thành việc quy hoạch 3 loại rừng. Đặc biệt là, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lâm Đồng cần tập trung thực hiện các giải pháp như: cập nhật cơ sở dữ liệu (CSDL) rừng tham chiếu vào mốc ngày 31/12/2020 và đảm bảo tính đồng bộ dữ liệu của địa chính và lâm nghiệp; xây dựng CSDL vườn trồng gắn với định vị GPS (hoặc polygon với thửa trên 4 ha) theo từng thửa cà phê, dựa trên nền CSDL địa chính của nhóm thửa đã có giấy chứng nhận sử dụng đất, kết hợp với khoanh vẽ thực địa cho nhóm thửa còn lại. Kết hợp các tổ chức trong nước và quốc tế xây dựng các mô hình canh tác cà phê bền vững, nông nghiệp hữu cơ, tăng cường sử dụng thuốc BVTV có nguồn gốc sinh học, canh tác nông lâm kết hợp để giảm thiểu tối đa tác động đến môi trường (đất, nước, không khí). Đồng thời, cần minh bạch hóa các dữ liệu về mất rừng và suy thoái rừng để tăng cường kiểm tra, giám sát nguồn gốc cà phê, kịp thời phản biện các vấn đề liên quan đến xuất khẩu cà phê vào EU khi thực thi EUDR.
Tỷ lệ đáp ứng bộ tiêu chí giải trình EUDR
Về mức độ đáp ứng “Thấp” cũng có 5 tiêu chí là “HGD có áp dụng các biện pháp chống xói mòn”, “HGĐ sử dụng phân bón vô cơ trong trồng cà phê”, “HGĐ trồng cà phê nằm trong phương án quy hoạch phát triển cà phê”, “HGĐ cung cấp thông tin liên lạc của các doanh nghiệp và cá nhân liên quan”, “HGĐ thực hiện kiểm soát rủi ro”. Các tiêu chí này là một trong những vấn đề đang được các hộ gia đình trồng cà phê Arabica rất quan tâm và mong muốn được có thông tin sớm, sự vào cuộc của chính quyền địa phương để đáp ứng được các tiêu chí của EUDR. Đầu tiên, là các vấn đề chống xói mòn, cần được người dân chủ động thích ứng dưới sự hỗ trợ tập huấn kỹ thuật của các cơ quan chuyên môn, thực hiện các vùng trồng cà phê theo đường đồng mức, nông lâm kết hợp hoặc trồng cây chống sạt lở. Tiếp theo là tăng cường sử dụng phân bón hữu cơ trong cà phê, giảm lượng phân bón vô cơ gây thoái hóa đất, ảnh hưởng đến chất lượng cà phê, năng suất cà phê. Đặc biệt, chính quyền địa phương phải tiếp tục rà soát, quy hoạch các vùng trồng cà phê đặc sản, cà phê chất lượng cao, cà phê sạch và phổ biến rộng rãi đến người dân qua nhiều kênh thông tin, để người dân biết chính xác vườn trồng của mình có nằm trong quy hoạch và định hướng phát triển, giúp minh bạch nguồn gốc cà phê. Bên cạnh đó, tăng cường tập huấn cho người dân trong theo dõi, lưu trữ thông tin truy xuất nguồn gốc cà phê để giải trình EUDR.
Trong khi đó, về mức độ đáp ứng “Trung bình” có 4 tiêu chí là “Số hộ có đầy đủ giấy tờ hợp lệ liên quan đến quyền sử dụng đất cho tất cả các thửa đất”, “Số hộ không có các giấy tờ hợp lệ liên quan đến quyền sử dụng đất cho tất cả các thửa đất”, “HGĐ sử dụng phân bón vô cơ đúng cách”, “HGĐ có tài liệu lưu trữ thông tin về sản phẩm cà phê có khả năng truy xuất”. Về tiêu chí tính hợp pháp trong việc cà phê được trồng trên đất hợp pháp vẫn chỉ đáp ứng ở mức trung bình, nhiều hộ gia đình vẫn chưa thể chứng minh được tính hợp pháp này. Mặc dù, ở Lâm Đồng đã có các dự án hỗ trợ xây dựng mã số vùng trồng, chỉ dẫn địa lý nhưng chưa đủ để đáp ứng các quy định khắt khe của EUDR về quyền đất đai khi đảm bảo được yếu tố không làm mất rừng và hợp pháp. Tỷ lệ các hộ dân sử dụng phân bón vô cơ không đúng cách vẫn còn cao, dẫn đến các vấn đề liên quan đến quy định về bảo vệ môi trường của cả Việt Nam và thế giới còn chưa đáp ứng được, đặc biệt là dư lượng các chất trong sản phẩm cà phê. Đặc biệt, cà phê và tài liệu lưu trữ thông tin về các sản phẩm từ cà phê có thể được truy xuất trở lại nhà cung cấp hoặc người sản xuất trực tiếp và chuyển đến người mua tiếp theo là một vấn đề được quan tâm trong EUDR, cần được các cấp chính quyền chú trọng và tập huấn nâng cao năng lực cho người dân, nhất là người dân tộc thiểu số, chưa có thói quen lưu trữ thông tin, minh chứng cho quá trình sản xuất cà phê.
Thương hiệu cà phê Arabica Chơ Mui, xã Lát, huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng
- Về mức độ đáp ứng “Cao” có 7 tiêu chí là “HGĐ sử dụng thuốc BVTV đúng cách”, “HGĐ sử dụng lao động không an toàn”, “Số hộ có diện tích đất trồng cà phê trên đất rừng sau ngày 31/12/2020”, “HGĐ sử dụng đất rừng sản xuất trong canh tác cà phê”, “HGĐ sử dụng đất rừng tự nhiên trong canh tác cà phê”, “HGĐ thực hiện các biện pháp canh tác ảnh hưởng đến đa dạng sinh học”, “HGĐ trồng cà phê dưới tán rừng”. Hầu hết các tiêu chí này đều được đánh giá là đáp ứng được các quy định của EUDR, trong đó hạn chế thấp nhất sản phẩm cà phê được sản xuất trên các diện tích đất liên quan tới mất rừng hoặc suy thoái rừng tính từ thời điểm 31/12/2020 trở về sau, khi các sản phẩm này sẽ không được phép lưu thông trong EU hay xuất khẩu vào thị trường EU. Một tín hiệu khả quan cho các hộ gia đình trồng cà phê khi đáp ứng được việc sử dụng thuốc BVTV đúng cách, sử dụng lao động không an toàn, sử dụng đất rừng trong canh tác cà phê, cũng như thực hiện các biện pháp canh tác ảnh hưởng đến đa dạng sinh học. Mặc dù, hiện nay trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng dưới sự hỗ trợ của các tổ chức IDH, SNV đã phát triển được một số diện tích cà phê cảnh quan, nhưng cần đánh giá cụ thể về hiệu quả và tính tác động đến đa dạng sinh học trong tương lai, nhất là hệ sinh thái rừng, tính bền vững.
Chuyên gia dự án khảo sát và đánh giá tại huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng
Cuối cùng, về mức độ đáp ứng “Rất cao” có 7 tiêu chí là “HGĐ thực hiện quản lý chất thải một cách hiệu quả”, “HGĐ có trẻ em lao động”, “HGĐ có sử dụng lao động trẻ em”, “HGĐ sử dụng lao động làm việc quá giờ”, “HGĐ trả lương cho lao động không thoả đáng”, “HGĐ cung cấp thông tin về chuỗi cung ứng cà phê”, “Nguy cơ trộn lẫn với sản phẩm không rõ nguồn gốc”. Đây là các tiêu chí mà hầu hết các hộ gia đình trồng cà phê đáp ứng rất tốt. Tuân thủ nghiêm ngặt Luật lao động của Việt Nam cũng như các công ước liên quan đến quyền của người lao động. Mặc dù, vẫn còn một số công đoạn người dân cho trẻ em tham gia (dân tộc, miền núi) nhưng tuyệt đối không sử dụng lao động trẻ em thường xuyên là lâu dài trong sản xuất và canh tác cà phê. Trẻ em chỉ phụ giúp các gia đình trong thời gian nghỉ, mùa vụ thu hoạch cà phê. Đặc biệt, người lao động được tuân thủ thời gian làm việc, trả công xứng đáng và được nghỉ ngơi đủ, được đảm bảo sức khỏe nhờ chế độ chăm sóc y tế. Với sự phát triển của nhiều mạng lưới thông tin, chuỗi cung ứng cà phê được tiếp cận với người dân, nhiều hộ gia đình đã thực hiện các chuỗi cung ứng cà phê sạch, chất lượng cho công ty ACOM, công ty Tám Trình, và được kiểm soát chặt chẽ để hạn chế sự trộn lẫn các loại cà phê không rõ nguồn gốc. Điều này cần được củng cố và phát triển mạnh mẽ trong tương lai.
Đánh giá khả năng đáp ứng các điều kiện của EUDR tại vùng trồng cà phê Arabica
xen Cao su ở TX. Thái Hòa và Nghĩa Đàn, Nghệ An
Như vậy, 28 chỉ số cần đạt được để thực hiện trách nhiệm giải trình EUDR, có 18 tiêu chí đáp ứng từ mức độ trung bình trở lên (chiếm 64,3%) đối với các quy định liên quan đến tới mất rừng hoặc suy thoái rừng tính từ thời điểm 31/12/2020 trở về sau, còn lại 10 tiêu chí (chiếm tỷ lệ 35,7%) đáp ứng ở mức độ thấp và rất thấp, nguy cơ không được xuất khẩu vào thị trường EU, nếu không được cải thiện trong thời gian tới trước khi EUDR có hiệu lực.
Tin bài và ảnh: CEBR
